Over het Koningslied

Zo sta je ‘s morgens op met een mooie scoop en zo moet je ‘s middags door het stof. Zo kan het in de wereld van het nieuws verkeren. Voor iedere journalist een nachtmerrie en donderdag 10 september bezocht die de NOS-nieuwsredactie.

Er zou betaald zijn voor de promotie van het Koningslied, het lied dat Nederland in 2013 massaal zou aanheffen bij de inhuldiging van de nieuwe koning. Dat meldt NOS Nieuws vanaf acht uur ’s morgens op NPO Radio 1 en NOS.nl. Het NOS Journaal van 9.00 uur opent ermee. Ontvangers van het geld zouden  NPO Radio 2 en De Wereld Draait Door zijn, die met een gezamenlijk bereik van twee miljoen mensen door “redactionele aandacht” en “promotie rond de actie” in staat zouden zijn “een gevoel van saamhorigheid te creëren tussen alle lagen van de bevolking, waarbij we in gezamenlijkheid onze droom voor ons land overbrengen aan de toekomstige Koning”.

Zwarte streep
De citaten zijn afkomstig uit documenten die de NOS met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) in handen krijgt. Eerder had eenvoudige navraag bij buurman NPO niets opgeleverd, omdat het volgens de NPO om ‘bedrijfsgevoelige informatie’ zou gaan. Om hoeveel geld het gaat is niet te zien in de nu beschikbaar gestelde papieren: in de begroting zijn alle bedragen zwart gemaakt, ook in de kolom achter  “programmakosten Radio 2 en DWDD” staat zo’n zwarte streep.

Het nieuws zingt snel rond via sociale en reguliere media: betalen voor publiciteit voor het Koningslied, aandacht kopen op een populaire publieke radiozender en in een spraakmakend publiek tv-programma, het moet niet gekker worden. D66 stelt er Kamervragen over.

Maar gaandeweg de ochtend gaat het verhaal draaien. Betrokkenen ontkennen met klem, en de commerciële collega’s publiceren een flintertje van een niet-afgelakt document waarin de productiekosten de aanduiding “om niet” (ofwel: gratis) krijgen.

Gedurende de ochtend wordt op de NOS-vloer helder dat er iets fout is gegaan. De diverse platforms gaan de berichtgeving stapsgewijs aanpassen en uiteindelijk verdwijnt het bericht uit de uitzendingen (niet van NOS.nl). Bij monde van de hoofdredacteur gaat rond de lunch naar buiten dat de conclusie van het bericht van ‘s morgens vroeg niet correct was. Over het erkennen van een fout zou dit blog dus niet hoeven te gaan, al gaat-ie daar toch ook over. En over hoe dit kon gebeuren.

Hart en hoofd
Er zit een kant aan het verhaal die vooral voor de werkwijze van de nieuwsredactie van belang is, en waarover donderdag (uiteraard) al uitgebreid op de vloer is gesproken. Hoe ga je om met een verhaal dat zich in de late avond ervoor aandient? De NOS maakt heel vaak in de avond en nacht belangrijke, nieuwe eigen verhalen. En dan gaat het wel goed, waarom nu dan niet? Waarom die haast?

De opgevraagde documenten kwamen op woensdagavond vrij, en de redactie wilde die eigen Wob-inspanning de volgende dag gebruiken in een verhaal. Er was, zo leek het, alle aanleiding om snel te handelen. Andere media zaten ook achter de stukken aan, en zouden de NOS voor kunnen zijn. Het journalistieke hart wil liever niet achter de concurrentie aanlopen en dat kan de snelheid van publiceren verklaren.

Anderzijds moet het journalistieke hoofd de mores van het vak niet uit het oog verliezen. Stukken lezen, de goede vragen erbij stellen, feiten checken (ook bij de bron) en dan verwerken tot nieuwsverhalen die het belang van de uitgezochte zaak laten zien. Met beelden die erbij passen en in woorden die niet overdrijven of verzachten. Is hier een aanname gedaan die niet had gemogen? Waarom was de bewoording van de berichten zo sterk aangezet als er nog belangrijke informatie ontbrak (hoe groot was die in de begroting opgenomen post “productiekosten” en dus die betaling dan wel)?

Zo lang er onduidelijkheden zijn, is publiceren link. Wachten en checken moet dan het credo zijn. Dat had niet heel lang hoeven duren. Als er eenmaal één gemankeerde stap in het proces zit, zijn alle volgende stappen besmet. De noodzakelijke tegenspraak die de journalist moet krijgen heeft hier helaas niet gefunctioneerd bij het voorkomen van een onjuiste conclusie. Dat zal in de toekomst anders moeten, net als de onderlinge communicatie bij het verwerken van aanpassingen op de vloer.

Wederhoor
Waarom heeft de nieuwsredactie niet gebeld met de NPO en DWDD om wat er uit de stukken werd opgemaakt ter check voor te leggen? De hoofdredactie laat weten dat bellen met DWDD zeker had gemoeten – die bron was immers nieuw – en dus helaas is nagelaten. Maar bellen met de NPO zou niks hebben opgeleverd gezien het feit dat de NPO al maanden niks wilde zeggen en via een Wob tot informatie gedwongen moest worden. Nu waren er die door de NPO zelf afgegeven stukken (met weggelakte bedragen); je alleen daarop baseren was niet raar, volgens de hoofdredacteur.

Maar dat is het wel. Waarom zou een telefoontje naar de NPO, ter check, niet kunnen? NOS-redacteuren zijn heel wel in staat om door de ‘spin’ van een organisatie heen te prikken, dat doen ze dagelijks, of het nu GroenLinks of de NAM is. Het is goed journalistiek gebruik om betrokkenen bij nieuwsverhalen de kans te geven feitelijke fouten uit een bericht te halen. Het telefoontje had gepleegd moeten worden. We zullen nooit weten wat het antwoord van de NPO was geweest, maar nu sta je met lege handen tegenover het verwijt dat je een journalistieke handeling hebt nagelaten. Van zorgvuldige wederhoor is nog nooit een stevig journalistiek verhaal slechter geworden.

De NOS heeft in de journalistieke code staan dat fouten ‘ruiterlijk’ worden toegegeven. Na stevig slikken was het stof uiteindelijk diep, gisteren. Wie vindt dat het nog wel wat ruiterlijker had gemogen, mag dat vinden. Daarmee poets je een kras op het blazoen van de NOS niet weg.

Omroeppolitiek?
In diverse media wordt in de nasleep gespeculeerd in hoeverre hogere omroeppolitiek een rol heeft gespeeld. Zijn de omroepen immers niet nijdig over wat als toenemende macht van de NPO wordt gezien? Wilde de NOS met een kritische blik op de NPO zijn onafhankelijkheid bewijzen? Het sentiment is begrijpelijk, maar of het daarmee waar is? De NOS-journalisten moeten iedereen kritisch bevragen, ook de buurman op het Media Park, anders bedrijven ze de P van propaganda of de R van reclame. En dat doen ze niet, al heeft de J van journalistiek deze keer een deuk opgelopen.

Aan het eind van de rit blijft ook nog altijd een onafgemaakt verhaal achter. De Kamervragen liggen nog gewoon bij de staatssecretaris. En uiteindelijk weten we nu nog steeds niet waar het geld voor het Koningslied precies aan is besteed. Een begroting is nog geen eindafrekening met gerealiseerde kosten, en waarom konden de woorden “om niet” eerst niet openbaar gemaakt worden maar later, binnen anderhalf uur, toch wel? Welke journalist adopteert het weeskind?